"دیر" و "دور" در استعاره مفهومی
مختار فیاض
كدخبر: 115874
1399/05/02

 هر چند امروزه عموم مردم، کم و بیش اطلاع دارند که "دیر"، قیدِ زمان است و صرفاً برای تفهیمِ یکِ مولفه ی زمانی باید به کار رود و "دور" قیدِ مکان است و برای فهمِ مکان باید مورد استفاده قرار گیرد، با این حال، باز هم  پی در پی از زبان ها می شنویم که قیدِ مکانِ "دور"،  غالبا به جایِ قیدِ زمانِ "دیر" به کار می رود. تا همین اواخر تصور می کردم که مردم به اشتباه، و به تصورِ این که" دیر" واژه ای گویشی است و "دور" واژه ای رسمی و کتابی است،  دوّمی را به جای اوّلی استفاده می کنند - که البته ممکن است این گونه هم باشد- اما پس از آشنایی با زبان شناسی شناختی، متوجه شدم که، این تصورِ من، همه ی واقعیت نیست؛ بلکه استفاده ی "دور" به جای "دیر"، به بحث استعاره ی مفهومی که یکی اصطلاحاتِ زبان شناسی شناختی است، برمی گردد؛ بحثی مهم که پیشینه ی آن به حدود چهل سال پیش و به زمانِ انتشار کتابِ لیکاف و جانسون (دو زبان شناسِ آمریکایی)، با نامِ  "استعاره هایی که با آن زندگی می کنیم" برمی گردد.

در "استعاره های مفهومی" که با استعاره ای که در سنّتِ ادبی می شناسیم، کاملاً متفاوت است، معمولا یک حوزه ی مفهومی، بر مبنای حوزه ی مفهومی دیگر فهمیده می شود. به طورِ مثال ما برای اینکه اختلال در سیستمِ گوارشی و معده خود را بیان کنیم که مخاطبمان به درستی متوجه شدّتِ درد و بیماری و عارضه شود، می گوییم:

"در معده ام، آشوب بپا شده است"!!!

یعنی اینکه حوزه ی مفهومی "درد" را که یک مقوله ی کیفی و غیرِ ملموس است، از طریق حوزه ی مفهومیِ"جنگ و مرافعه " که بسیار ملموس و عینی است، روشن می کنیم.

در پیوند با قیدهای زمان و مکانِ "دیر" و "دور" هم، قضیه به همین سیاق است، یعنی ما سعی می کنیم  مولفه های زمانی را، بر اساس مکان تفهیم کنیم؛ یا به عبارت دیگر: *ساخت مفهومِ زمان، بر اساسِ مکان!*

مثلاً می گوییم: "رفتم و رفتم تا به پنجاه سالگی رسیدم."

یعنی از حوزه ی مفهومیِ مکانی استفاده می کنیم برای فهماندنِ حوزه ی مفهومی زمانی.

با این وصف، مشخص می شود که مردمِ ما، وقتی به جای" دیرم شد"، می گویند:" دورم شد"، علاوه بر این که می خواهند از لهجه و گویش فاصله بگیرند و رسمی صحبت کنند، به نوعی از حوزه ی مفهومیِ  "مکانی" که ملموس است، استفاده می کنند تا یک حوزه ی مفهومیِ "زمانی" را که ناملموس است به طرف مقابل تفهیم کنند. ضمن این که با استفاده از این استعاره ی مفهومی، به کلام ِ خود نیز زیباییِ خاصی می بخشند.

منبع: